هنر معماری اسلامی، هنری است كه بر پایه دین گام بر می دارد.میراث معماری اسلامی ثروتی تمدنی به شمار می رود كه با توجه به شرایط عصر و تحولات تمدنی، ویژگی های خاص خود را بر اساس نگاه و دید معنوی و دینی خود حفظ كرده است. از آنجایی كه هنر معماری نشانگر هویت فرهنگی و تمدنی به همراه ویژگی های ابداعی و زیبایی به شمار می رود، باید اصالت معماری اسلامی را در دین اسلام جست. معماری اسلامی تا حدی مورد توجه بود كه با ظهور اسلام و علاقه مسلمانان به ساخت مسجد و استقبال آنها، تلاش كردند تا از این هنر نه تنها در بنای مساجد بلكه در كاخ ها، كوخ ها، ساختمان های شهری، حمام و دیگر بناها از آن بهره برند. بنابراین معماری اسلامی طی زمان كمی توسعه و رشد چشمگیری یافت و اینك با گذشت قرنها و ایجاد معماری مدرن غرب بازهم معماری اصیل اسلامی جایگاه زیبایی و ابداعی خود را حفظ كرده و نشانه های تمدن و فرهنگ اسلامی در آن به صورت قابل ملاحظه ای نمایان است. اگرچه نوآوری در معماری غربی بسیار زیاد است و شهرها از طرح های مدرن استقبال زیادی كردند اما معماری مدرن از زبان معماری اصیل جدا شده و بی هویت و بدون زبان تاریخی پیش رفت كه این امر منجر شد تا انسان به معماری خاصی رجوع كند كه نه تنها هویت داشته باشد بلكه با محیط تاریخی و اجتماعی بشر منسجم باشد و با داشتن زبانی شیوا گذرگاهی برای هویت بشری را ایجاد كند.
این امر زمینه ای فراهم كرد تا اصالت معماری اسلامی و آنچه كه پس از نوآوری ایجاد شده بود، حركتی جدی را آغاز كند و زمینه ای برای دیدار استادان، دانشجویان و محققان معماری اسلامی را فراهم كرد تا به فرهنگ و تمدن اسلام بیشتر توجه شود. بنابراین در این راستا آنچه كه مهم به نظر می رسد، اطلاع رسانی تاریخی درباره هنر معماری اسلامی است كه متأسفانه غربیها بیشتر به تاریخ معماری مدرن پرداخته اند تا مسلمانان به تاریخ معماری اسلامی. از سوی دیگر ترجمه و تألیف كتاب هایی در ارتباط با معماری اسلامی به زبان های مختلف نه تنها زمینه ای برای شكوفایی معماری اسلامی را فراهم می كند بلكه بستری برای معرفی معماری اسلامی در جهان ایجاد می كند.هر چند گروهی از مسلمانان به تاریخ معماری اسلامی و یا اساس زیبایی و فلسفه معماری و هنر اسلامی پرداخته اند، اما باید این گرایش بیش از پیش شود.
اما عملكردی كه برخی از كشورها و شهرهای تاریخی دارند اهتمام آنها را به هنر معماری اسلامی نشان می دهد كه تدریس درس معماری اسلامی در شهرهای تاریخی چون اصفهان و قاهره نمونه ای از آنها است كه با این اقدام اهمیت معماری اسلامی با فعال سازی عملیات ترمیم و بازسازی این اماكن نمود بیشتری یافته است. به گزارش مهر، هنر معماری اسلامی، هنری است كه بر پایه دین گام بر می دارد و اولین جرقه های توسعه آن زمانی بود كه مسلمانان هنگامی كه كشوری را فتح می كردند نه تنها اندیشه اسلامی بلكه معماری اسلامی را در میان كشورهای فتح شده اشاعه می دادند، چرا كه اساس این فتوحات توسعه اندیشه اسلامی و ظهور اندیشه زیبایی شناسی بوده است.
اولین حاكمان مسلمان اموی به معماری اسلامی اهمیت بسزایی می دادند و در ساخت مساجدی چون مسجدالاقصی، مسجد دمشق و مسجد قیروان از آن بهره می گرفتند و دیوارها، درها، ستون ها، پنجره ها، سقف و گلدسته های مساجد را با سنگ های قدیمی زیبا و با كاشی های تزئینی می آراستند. در دوران عباسی ها معماری اسلامی به دلیل نفوذ فرهنگ فارس ها و ترك ها تنوع بسیاری یافت، اما بر بافت معماری اسلامی تأثیر نگذاشت. آنها در دیوارهای ساختمان ها و بناهای اسلامی علاوه بر استفاده از تزئینات خاص و متنوع خود، از خطوط مختلف كوفی، ثلث و نسخ نیز برای تزئین بهره مند می شدند. بنابراین می توان گفت كه معماری اسلامی معماری مستقلی است كه همه عناصر زیبایی معماری را با در نظر گرفتن ویژگی های اسلامی در خود جای داده است به گونه ای كه هویت و فرهنگ اسلامی را به تصویر می كشد.
● تصویرسازی معنوی در معماری اسلامی
هنگامی كه خداوند انسان را به بهترین وجه خلق كرد، به او عقل و علم داد تا به واسطه آن راز هستی را كشف كند و این هدف تمدن به شمار می رود، یعنی تمدن در پی كشف مستمر اسرار هستی است و رابطه انسان با هستی رابطه ای معرفتی است كه از ارتباط انسان با خدا كه ارتباط دوستی و عبادی است، ناشی می شود. اندیشه اسلامی در همه هنرهای اسلامی اعم از معماری و تصویر سازی تحرك و جنبشی تازه به وجود آورد كه علم زیبایی شناسی اسلامی در ذیل تفكر هنری اسلامی تكامل یافت . می توان گفت كه هدف هنرمند خلق نیست، بلكه ابداع و نوآوری است كه از این راه نمی خواهد خدا را به تصویر كشد و یا تشبیه كند كه این كار برای مردم بدترین عذاب ها را در پی دارد، بلكه سعی دارد تا رویكردی از معنویت را به نمایش گذارد كه این مساله در دوره های مختلف اسلامی از زمان خلفای راشدین توسعه و ترویج یافت و در قصرهای پادشاهان و دیوارها نمادی از حیوانات و پرندگان به تصویر در آمده بود و اینك باقی مانده آنها در موزه های مختلف دیده می شود.
هنگامی كه هنر اسلامی پدید آمد تصویرسازی در عمارت های دینی نیز جلوه گری كرد و در اكثر بناهای اسلامی و دینی هنرمندان مسلمان با هدف قرب الهی به تصویرسازی در بخش های مختلف این اماكن اعم از قبه ها و گلدسته ها پرداختند . در این تصویرسازی هنرمند از هر تصویری كه عبادت، وحدانیت، جلوه های دینی را نشان دهد، بهره می گرفت و مناظری از گیاهان، درختان و شكوفه های بهشتی را به تصویر در می آورد. حتی در خانه ها نیز طرحی از بهشت موعود كه با درختان، شكوفه ها و فضای كلی بهشت تصویر سازی می شد. هنرمندان مسلمان سعی می كردند واقعیت های زندگی خود را با تصویری دقیق و با رعایت قوانین ریاضی بیاورند كه بعد روحانی هنر و اینكه همه هستی سرچشمه خداوندی دارد را نشان دهند. هنرهای اسلامی ویژگی های تمدن دینی واضحی دارند كه در شهرهای اسلامی مورد استفاده قرار می گرفت . این جلوه ها در مساجد جامع در مراكز شهر بسیار بود و حتی در معماری مدارس، بیمارستان ها و كتابخانه ها نیز وجود داشت. از دیگر ویژگی های معماری اسلامی این بود كه ساختمان های شهر به سوی قبله ساخته می شد و به این مساله كه خانه ها و ساختمان ها از گلدسته ها و قبه های مساجد مرتفع تر نباشد، اهمیت بسیاری می دادند كه اهتمام معماری به اسلام و اعتقادات دینی را نشان می دهد.
این امر زمینه ای فراهم كرد تا اصالت معماری اسلامی و آنچه كه پس از نوآوری ایجاد شده بود، حركتی جدی را آغاز كند و زمینه ای برای دیدار استادان، دانشجویان و محققان معماری اسلامی را فراهم كرد تا به فرهنگ و تمدن اسلام بیشتر توجه شود. بنابراین در این راستا آنچه كه مهم به نظر می رسد، اطلاع رسانی تاریخی درباره هنر معماری اسلامی است كه متأسفانه غربیها بیشتر به تاریخ معماری مدرن پرداخته اند تا مسلمانان به تاریخ معماری اسلامی. از سوی دیگر ترجمه و تألیف كتاب هایی در ارتباط با معماری اسلامی به زبان های مختلف نه تنها زمینه ای برای شكوفایی معماری اسلامی را فراهم می كند بلكه بستری برای معرفی معماری اسلامی در جهان ایجاد می كند.هر چند گروهی از مسلمانان به تاریخ معماری اسلامی و یا اساس زیبایی و فلسفه معماری و هنر اسلامی پرداخته اند، اما باید این گرایش بیش از پیش شود.
اما عملكردی كه برخی از كشورها و شهرهای تاریخی دارند اهتمام آنها را به هنر معماری اسلامی نشان می دهد كه تدریس درس معماری اسلامی در شهرهای تاریخی چون اصفهان و قاهره نمونه ای از آنها است كه با این اقدام اهمیت معماری اسلامی با فعال سازی عملیات ترمیم و بازسازی این اماكن نمود بیشتری یافته است. به گزارش مهر، هنر معماری اسلامی، هنری است كه بر پایه دین گام بر می دارد و اولین جرقه های توسعه آن زمانی بود كه مسلمانان هنگامی كه كشوری را فتح می كردند نه تنها اندیشه اسلامی بلكه معماری اسلامی را در میان كشورهای فتح شده اشاعه می دادند، چرا كه اساس این فتوحات توسعه اندیشه اسلامی و ظهور اندیشه زیبایی شناسی بوده است.
اولین حاكمان مسلمان اموی به معماری اسلامی اهمیت بسزایی می دادند و در ساخت مساجدی چون مسجدالاقصی، مسجد دمشق و مسجد قیروان از آن بهره می گرفتند و دیوارها، درها، ستون ها، پنجره ها، سقف و گلدسته های مساجد را با سنگ های قدیمی زیبا و با كاشی های تزئینی می آراستند. در دوران عباسی ها معماری اسلامی به دلیل نفوذ فرهنگ فارس ها و ترك ها تنوع بسیاری یافت، اما بر بافت معماری اسلامی تأثیر نگذاشت. آنها در دیوارهای ساختمان ها و بناهای اسلامی علاوه بر استفاده از تزئینات خاص و متنوع خود، از خطوط مختلف كوفی، ثلث و نسخ نیز برای تزئین بهره مند می شدند. بنابراین می توان گفت كه معماری اسلامی معماری مستقلی است كه همه عناصر زیبایی معماری را با در نظر گرفتن ویژگی های اسلامی در خود جای داده است به گونه ای كه هویت و فرهنگ اسلامی را به تصویر می كشد.
● تصویرسازی معنوی در معماری اسلامی
هنگامی كه خداوند انسان را به بهترین وجه خلق كرد، به او عقل و علم داد تا به واسطه آن راز هستی را كشف كند و این هدف تمدن به شمار می رود، یعنی تمدن در پی كشف مستمر اسرار هستی است و رابطه انسان با هستی رابطه ای معرفتی است كه از ارتباط انسان با خدا كه ارتباط دوستی و عبادی است، ناشی می شود. اندیشه اسلامی در همه هنرهای اسلامی اعم از معماری و تصویر سازی تحرك و جنبشی تازه به وجود آورد كه علم زیبایی شناسی اسلامی در ذیل تفكر هنری اسلامی تكامل یافت . می توان گفت كه هدف هنرمند خلق نیست، بلكه ابداع و نوآوری است كه از این راه نمی خواهد خدا را به تصویر كشد و یا تشبیه كند كه این كار برای مردم بدترین عذاب ها را در پی دارد، بلكه سعی دارد تا رویكردی از معنویت را به نمایش گذارد كه این مساله در دوره های مختلف اسلامی از زمان خلفای راشدین توسعه و ترویج یافت و در قصرهای پادشاهان و دیوارها نمادی از حیوانات و پرندگان به تصویر در آمده بود و اینك باقی مانده آنها در موزه های مختلف دیده می شود.
هنگامی كه هنر اسلامی پدید آمد تصویرسازی در عمارت های دینی نیز جلوه گری كرد و در اكثر بناهای اسلامی و دینی هنرمندان مسلمان با هدف قرب الهی به تصویرسازی در بخش های مختلف این اماكن اعم از قبه ها و گلدسته ها پرداختند . در این تصویرسازی هنرمند از هر تصویری كه عبادت، وحدانیت، جلوه های دینی را نشان دهد، بهره می گرفت و مناظری از گیاهان، درختان و شكوفه های بهشتی را به تصویر در می آورد. حتی در خانه ها نیز طرحی از بهشت موعود كه با درختان، شكوفه ها و فضای كلی بهشت تصویر سازی می شد. هنرمندان مسلمان سعی می كردند واقعیت های زندگی خود را با تصویری دقیق و با رعایت قوانین ریاضی بیاورند كه بعد روحانی هنر و اینكه همه هستی سرچشمه خداوندی دارد را نشان دهند. هنرهای اسلامی ویژگی های تمدن دینی واضحی دارند كه در شهرهای اسلامی مورد استفاده قرار می گرفت . این جلوه ها در مساجد جامع در مراكز شهر بسیار بود و حتی در معماری مدارس، بیمارستان ها و كتابخانه ها نیز وجود داشت. از دیگر ویژگی های معماری اسلامی این بود كه ساختمان های شهر به سوی قبله ساخته می شد و به این مساله كه خانه ها و ساختمان ها از گلدسته ها و قبه های مساجد مرتفع تر نباشد، اهمیت بسیاری می دادند كه اهتمام معماری به اسلام و اعتقادات دینی را نشان می دهد.
نیک صالحی 
بیان دیدگاه